AMEA-nın vitse-prezidenti, İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunun baş direktoru, akademik Rasim Əliquliyev Azərbaycan Respublikası Elm və Təhsil Nazirliyinin İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunda Ümummilli Lider Heydər Əliyevin 100 illik yubileyinə və Beynəlxalq Ana Dili Gününə həsr olunmuş “Azərbaycan dilinin İKT problemləri, İKT-nin Azərbaycan dili problemləri” adlı respublika elmi-praktiki konfransında çıxışı zamanı bu fikirləri səsləndirib.

İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunun şöbə müdiri, AMEA-nın müxbir üzvü Ramiz Alıquliyevlə həmmüəllif olduqları “İKT-nin  Azərbaycan dili problemləri, Azərbaycan dilinin İKT problemlərinə dair bəzi konseptual mülahizələr” adlı məruzəni təqdim edən akademik Rasim Əliquliyev əvvəlcə konfransın qarşısında duran əsas məqsəd və vəzifələri diqqətə çatdırıb. “Bu tədbir Azərbaycan dili və İKT problemlərinə həsr olunmuş ilk milli konfransdır”, – deyən akademik qeyd edib ki, müvafiq  sahədə  tədqiqatların  monitorinqini  aparmaq, əldə olunmuş nailiyyətlərlə tanış olmaq, multidissiplinar  elm  sahələri  arasında  əməkdaşlıq  üçün zəmin  hazırlamaq, eləcə də müvafiq  dövlət qurumlarının diqqətini bu problemlərə  cəlb etmək konfransın əsas hədəflərindəndir.

Azərbaycan dilinin İKT problemlərinə toxunan akademik Rasim Əliquliyev Azərbaycanda  domen  adlarının  milli  əlifbada  yazılmadığını  (mEdEniyyEt.az, EdEbiyyat.az, dilCilik.az, monitorinqmErkEzi.az, Emlak.az, SHErq.az və s.), nəticədə dilimizdə zorən yer alan bu qüsurların zaman keçdikcə “qanuniləşdiyini” söyləyib.  

Akademik həmçinin Azərbaycan dili əlifbası ilə digər xalqların milli əlifbaları arasında   transliterasiya interfeyslərinin yaradılmasının, hazırda Azərbaycan dilinin müxtəlif aspektlərinə aid olan rəqəmsal resursların e-dövlət  mühitinə  inteqrasiya  olunmasının  və  hamı üçün  əlçatan “vahid pəncərə” onlayn xidmətlərinin  göstərilməsinin zəruri olduğunu deyib.

Baş direktor həmçinin Azərbaycan dili üçün milli, korporativ və fərdi dil korpuslarının  işlənilməsi, ana dilinə dair çoxlu sayda resursların (lüğətlər, atlaslar və s.) rəqəmsallaşdırılması və veb-saytlarının  yaradılması, İKT-nin tətbiqi ilə Azərbaycan dilinin tədrisi və qiymətləndirilməsi üçün yeni mexanizmlər və məhsulların işlənilməsi ilə bağlı problemlərin olduğunu bildirib.

Sonra alim İKT-nin Azərbaycan dili problemləri ilə bağlı fikirlərini bölüşüb. Müasir  informasiya  texnologiyaları,  süni  intellekt və  təbii  dilin  emalı metodları və vasitələrinin başqa dillərdə  geniş  tətbiq  oldunuğunu, Azərbaycan dilinə  isə tətbiq  edilə bilmədiyini vurğulayıb: “Buna səbəb Azərbaycan dilinin ontologiyası, tezaurusu, müxtəlif təyinatlı tezlik lüğətləri, sentiment və vulqar sözlər bazası, Azərbaycan dilinin milli dil korpusu və digər zəruri vasitələr və resursların olmamasıdır”.

AMEA-nın vitse-prezidentinin fikrincə, yuxarıda sadalanan problemlər həll olunarsa, Azərbaycan  dilində  mətnləri,  nitqləri  xülasələşdirmək  və  təsnif  etmək, internet mühitində milli informasiya   axtarış sistemi yaratmaq, insan-kompüter dialoq sistemlərini (çatbot və s.)  işləmək, azərbaycandilli mətnlər üçün milli antiplagiat proqramları hazırlamaq, Azərbaycan dili ilə  dünyanın  digər  dilləri  arasında  keyfiyyətli  kompüter  tərcüməsi proqramları yaratmaq mümkün olacaq.

Eyni zamanda qeyd olunan problemlərin həlli virtual məkanda Azərbaycan dilinin ekoloji vəziyyətinin fasiləsiz monitorinqinin aparılması, qiymətləndirilməsi və dilin inkişafı ilə əlaqədar   obyektiv və səmərəli qərarların qəbul edilməsinə, ölkəmizdə  milli  e-dövlətin  formalaşmasına  və  vətəndaşlar üçün Azərbaycan dili ilə bağlı müxtəlif onlayn xidmətlərin təşkil edilməsinə gətirib çıxaracaq. Azərbaycan dilinin milli dil korpusunun yaradılması ilə onlayn kanallar vasitəsilə dilimizə daxil olan yad terminləri avtomatik aşkarlamağa imkan verən texnologiyaların işlənilməsinə, azərbaycandilli virtual məkanda informasiya təhlükəsizliyinin təmin olunmasına, uşaqların ziyanlı mətn və audio-video kontentlərdən qorunmasına, o cümlədən kibercinəyatkarlıqla effektiv mübarizə aparılmasına da nail olunacaq.

“Bir sözlə, rəqəmsal transformasiyalar dövründə Azərbaycan dili ilə bağlı çoxlu sayda problemləri həll etməklə, onlayn mühitdə dilimizin qorunmasını, inkişafını və müxtəlif məqsədlərlə geniş tətbiqini təmin etmək üçün real imkanlar yaranacaq”, - deyə alim fikrini tamamlayıb.

Daha sonra akademik Rasim Əliquliyev Azərbaycan dili və İKT problemlərinin həlli ilə bağlı bir sıra təkliflər irəli sürüb. Ölkəmizin ali məktəblərində kompüter dilçiliyi və dil mühəndisliyi  ixtisasları üzrə kadrların, kompüter dilçiliyi üzrə dərsliklərin hazırlanmasının zəruri olduğunu nəzərə çatdırıb. Alim qeyd edib ki, Azərbaycan dili və İKT  problemləri milli strateji məsələ kimi diqqətdə saxlanılmalı, prioritet elmi istiqamət kimi qəbul edilməli və bu sahədə sistemli tədqiqatlar  aparılmalıdır.

AMEA-nın vitse-prezidenti əlavə edib ki, beynəlxalq təcrübəni əsas tutaraq, İKT-nin tətbiqi ilə Azərbaycan dilinin tədrisi və qiymətləndirilməsinin yenidən  qurulması, bu  tədqiqatlara  maliyyə  və qrant dəstəyinin göstərilməsi də vacib məsələlərdəndir.