Kino sənəti insanlığın ən böyük ixtiralarından biri kimi tarixə düşüb.

Missiya.Az film sənayesinin tarixini araşdırıb.

Kino tarixi ilk addımlarını atanda bütün filmlər ağ-qara idi. Çünki o dövrün texniki imkanları rəngli görüntüləri lentə almağa imkan vermirdi. İlk vaxtlar rejissorlar müəyyən səhnələrdə rəng effekti yaratmaq üçün kadrların üzərini əllə boyayırdılar.

XIX əsrin sonlarında texnologiyanın sürətlə inkişafı nəticəsində hərəkətli görüntülərin çəkilməsi və göstərilməsi mümkün hala gəldi. Dünyada ilk film adlandırılan əsər 1895-ci ildə Fransada məşhur Lümyer qardaşları – Ogüst və Lui tərəfindən təqdim edildi. Onların çəkdiyi “Lyon vağzalından qatarın çıxışı” adlı qısa film cəmi bir neçə dəqiqə davam etsə də, tamaşaçılar üçün möcüzə təsiri bağışladı. Hətta həmin vaxt kinoteatr zalında oturan insanlar qatarın onlara tərəf gələcəyini zənn edərək qorxu ilə yerlərindən qalxmışdılar. Bu hadisə kinematoqrafiyanın yeni bir sənət və əyləncə forması kimi meydana çıxmasına səbəb oldu.

Parisdə Lümyer qardaşlarının icadı ilə kinonun qapıları açıldı və bu sənət qısa müddətdə Avropadan bütün dünyaya yayıldı. Hərəkətli obrazlar insanların həyatına yeni bir nəfəs gətirdi, tarixdə ilk dəfə mədəniyyət və incəsənət məkanları böyük kütlələrin toplandığı kinoteatrlara çevrildi.

Dünyada ilk tammetrajlı ağ-qara film nümunələri XX əsrin əvvəllərində meydana çıxdı. 1915-ci ildə çəkilmiş “Bir millətin doğuşu” (rejissor D. V. Qriffit) kinematoqrafiyanın klassik əsərlərindən biri hesab olunur. Hərçənd mövzu baxımından mübahisəli idi, amma kino dili, montaj texnikası və vizual gücü ilə tarixdə iz qoydu.

Rəngli filmlərə keçid isə daha uzun çəkdi. İlk rəngli film texnologiyası 1902-ci ildə təqdim olunsa da, kütləvi istifadə 1930-cu illərdə mümkün oldu. 1935-ci ildə çəkilən “Becky Sharp” (Rouben Mamulyan rejissorluğu ilə) Technicolor sistemi ilə hazırlanmış ilk tam rəngli film kimi tanındı.

Lakin dünyada rəngli filmlərin əsl parıltısı 1939-cu ildə çəkilmiş iki möhtəşəm əsərlə baş verdi: “Oz sehrbazı” və “Küləklə sovrulanlar”. Bu filmlər rəngin kinoya verdiyi emosional gücü bütün dünyaya nümayiş etdirdi.

Azərbaycan isə kino tarixi baxımından Şərq ölkələri arasında xüsusi yer tutur. Çünki Cənubi Qafqazda ilk film məhz Bakıda çəkildi. 1898-ci ildə fotoqraf və operator Aleksandr Mişon tərəfindən hazırlanmış “Bibiheybətdə neft fontanı yanğını” adlı sənədli kadrlar Azərbaycanın kino tarixinin başlanğıcı sayılır. Həmin filmdə neft mədənində baş verən güclü yanğın əks olunmuşdu və bu, həm sənədli, həm də publisistik məzmun daşıyırdı. 

Elə həmin il (1898) Mişon tərəfindən “Qafqaz rəqsi”, “Balaxanıda neft fontanı” kimi qısametrajlı filmlər də lentə alındı.

Azərbaycan kino tarixi də əvvəlcə ağ-qara filmlərlə başladı. Aleksandr Mişonun çəkdiyi 1898-ci il filmləri, həmçinin 1916-cı ildə çəkilmiş “Neft və milyonlar səltənəti” ağ-qara lentlərdə idi. Bu film həm də Azərbaycan kinosunun ilk bədii ekran əsəri kimi qəbul olunur.

Rəngli kinoya keçid isə sonrakı illərdə baş verdi. 1950-ci illərin əvvəllərində SSRİ-də rəngli texnologiya yayılmağa başlayanda Azərbaycan kinosu da bu inkişafı izləyirdi. 1956-cı ildə çəkilmiş “Görüş” filmi Azərbaycan kinosunun ilk rəngli filmlərindən biri hesab olunur. 

Daha sonralar çəkilən “Bir məhəllədən iki nəfər” (1957) və “O olmasın, bu olsun” (1956–1957) də milli kinematoqrafiyanın rəngli dövrünə açılan pəncərə oldu.

Beləliklə, dünya kino sənətinin 1895-ci ildə Fransada yaranmasından cəmi üç il sonra Azərbaycanda ilk film çəkilmiş oldu. Bu fakt Azərbaycanı Şərqdə və İslam dünyasında kino ənənəsinə ən erkən sahib ölkələrdən biri kimi göstərir. Sonrakı illərdə isə Azərbaycan kinosu özünəməxsus inkişaf yolu keçərək milli incəsənətin mühüm qolu kimi formalaşdı.

Beləliklə, kino əvvəlcə sadəcə ağ-qara görüntülərdən ibarət olsa da, texnologiyanın inkişafı ilə rəngli filmlər meydana çıxdı və bu sənət daha da təsirli bir vasitəyə çevrildi. Dünyada rəngli filmlərin klassik nümunəsi “Oz sehrbazı” və “Küləklə sovrulanlar” oldu, Azərbaycanda isə bu şərəf “Görüş” və “O olmasın, bu olsun” kimi sevilən filmlərə qismət oldu.

Bugünkü nəhəng kino sənayesinin təməlini atan bu ilk addımlar, əslində, sadə texniki sınaqlar kimi görünsə də, zamanla insanlığın duyğularını, düşüncələrini və tarixini əbədiləşdirən bir sənətə çevrildi. Dünyada Lümyer qardaşlarının çəkdiyi qatar, Azərbaycanda isə Mişonun lentə aldığı neft fontanı bu tarixin başlanğıcını simvolizə edir.

İlahə Qənbərli
Missiya.Az